۱- مصوّت بلند «ی» در چه صورت همیشه کوتاه و مصوّت بلند «و» در چه صورت همیشه بلند تلفظ می شود؟ - مصوّت بلند/ (ی)/ در کلماتی مانند: بیا، گیاه، عامیانه، زیاد، سیاست، بیاموز، قیامت و واژه‌هایی از این قبیل بیاید، همواره کوتاه است/ مصوّت بلند / و/ در کلمات تک هجایی بو، رو، جو، مو و ... هیچ گاه کوتاه نمی شود؛ امّا در کلمه «سو» در صورت اضافه شدن به کلمه ای دیگر، ممکن است کوتاه شود.
2- تقطیع مثال‌های زیر، به صورتی که بین کمانک تقطیع شده است، با کدام اختیارات شاعری مطابقت دارد؟
جادویی -U- بلند← کوتاه | ساقی ما -UU- بلند← کوتاه | آهوی دشت -U - - U بلند← کوتاه / کوتاه← بلند |
درخت دوستی U- - -U- کوتاه← بلند | سوی من UU- بلند← کوتاه | بهانه U- - کوتاه← بلند |
تو گفتی - - - کوتاه← بلند | شب و روز U- -U کوتاه← بلند |
|
۳- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات شاعری زبانی به کاررفته در هر کدام را مشخص کنید.
الف) گفت: ای پسر این نه جای بازی است / بشتاب که جای چاره سازی است (نظامی)
خط عروضی: گُفتِی پِسَرین نَ جایِ بازیست / بِشتاب کِ جایِ چارِ سازیست (مصراع نخست: هجای دوم و پنجم و دهم: حذف همزه/ مصراع دوم: هجای دهم: حذف همزه) [مُستَفعِلُ فاعلاتُ مُستَف]
پایه‌های آوایی | گُف تِی پِ | سَ رین نَ جا | یِ با زیست |
پایه‌های آوایی | بِش تا ب | کِ جا یِ چا | رِ سا زیست |
نشانه‌های هجایی | --U | U-U- | U-- |
وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
ب) فریاد که در رهگذر آدم خاکی / بس دانه فشاندند و بسی دام تنیدند (فروغی بسطامی)
خط عروضی: فَریاد کِ دَر رَهگُذَرِ آدَمِ خاکی / بَس دانِ فِشاندَندُ بَسی دام تَنیدَند (در هجای نهم مصراع نخست: کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | فر یا د | کِ دَر رَه گُ | ذَ رِ آ دَ | مِ خا کی |
پایه‌های آوایی | بس دا نِ | فِ شان دَن د | بَ سی دا م | تَ نی دَند |
نشانه‌های هجایی | --U | U-- U | U--U | U-- |
وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعولن |
[مُستَفعِلُ مُستَفعِلُ مُستَفعِلُ مُستَف]
پ) بر همه اهل جهان سیّد و سرور علی است / در رهِ دین خدا، هادی و رهبر علی است (قدسی مشهدی)
خط عروضی: بَر هَمِ اَهلِ جَهان سَییِدُ سَروَر عَلیست / دَر رَهِ دین خدا، هادیُ رَهبَر عَلیست (مصراع نخست: هجای پنجم کوتاه← بلند؛ هجای چهاردم حذف همزه / مصراع دوم: هجای پنجم کوتاه ← بلند؛ هجای نهم: بلند ←کوتاه؛ هجای چهاردم حذف همزه)
پایه‌های آوایی | بر هـَ مِ اَهـ | لِ ج هان | سِی یِ دُ سَر | وَر عَ لیست |
پایه‌های آوایی | در ر ه دی | نِ خ دا | ها دی یُ ره | بَر ع لیست |
نشانه‌های هجایی | -UU- | -U- | -UU- | -U- |
وزن | مفتعلن | فاعلن | مفتعلن | فاعلن |
ت) ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی / چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی (عراقی)
خط عروضی: زِ دُ دیدِ خون فِشانَم زِ غَمَت شَبِ جُدایی / چِ کُنَم کِ هَست اینها گُلِ باغِ آشنایی (مصراع نخست: هجای سیزدهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | زِ دُ دی دِ | خون فِ شا نَم | زِ غَ مَت شَ | بِ جُ دا یی |
پایه‌های آوایی | چِ کُ نَم کِ | هَس ت این ها | گُ لِ با غِ | آ شِ نا یی |
نشانه‌های هجایی | UU-U | -U-- | UU-U | -U-- |
وزن | فعلاتُ | فاعلاتن | فعلاتُ | فاعلاتن |
ث) تفرّج کنان در هوا و هوس / گذشتیم بر خاک بسیار کس (سعدی)
خط عروضی: تفَررُج کُنان دَر هَوا وُ هَوَس / گُذَشتیم بَر خاکِ بِسیار کَس (مصراع نخست: هجای نهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | تَ فَر رُج | کُ نان دَر | هـَ وا وُ | هَـ وَس |
پایه‌های آوایی | گُ ذَش تی | م بَر خا | کِ بِس یا | ر کَس |
نشانه‌های هجایی | U-- | U-- | U-- | U- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
ج) من نمی گویم زیان کن یا به فکر سود باش / ای ز فرصت بی خبر در هر چه هستی، زود باش (بیدل)
خط عروضی: مَن نِمی گویَم زِیان کُن یا بِ فِکرِ سود باش / اِی زِ فُرصَت بی خَبَر دَر هَر چِ هَستی، زود باش (مصراع نخست: هجای دوازدهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | مَن نِ می گو | یَم زِ یان کن | یا بِ فِک رِ | سو د باش |
پایه‌های آوایی | اِی ز فر صَت | بی خَ بَر دَر | هَر چ هَس تی | زو د باش |
نشانه‌های هجایی | -U-- | -U-- | -U-- | -U- |
وزن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلن |
چ) بیچارگی ورا چو دیدند / در چاره گری زبان کشیدند (نظامی)
خط عروضی: بیچارِگی یِ وِرا چُ دیدَند / دَر چارِ گَری زَبان کِشیدَند (مصراع نخست: هجای چهارم و پنجم تغییر کمیت مصوّت)
پایه‌های آوایی | بی چا رِ | گی یِ وِ را | چ ُ دی دَند |
پایه‌های آوایی | دَر چا رِ | گَ ری زَ بان | کِ شی دَند |
نشانه‌های هجایی | --U | U-U - | U - - |
وزن | مفعول | مفاعلن | فعول |
[مُستَفعِلُ فاعلاتُ مُستَف]
ح) خَلَد گر به پا خاری آسان برآید / چه سازم به خاری که در دل نشیند؟ (طبیب اصفهانی)
خط عروضی: خَلَد گر بِ پا خاری یاسان براید / چِ سازَم بِ خاری کِ دَر دِل نِشینَد؟ (مصراع نخست: هجای هفتم؛ تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه / هجای هشتم و یازدهم؛ حذف همزه)
پایه‌های آوایی | خَ لَد گَر | بِ پا خا | رِ یا سان | بَ را یَد |
پایه‌های آوایی | چِ سا زَم | بِ خا ری | کِ دَر دِل | نِ شی نَد |
نشانه‌های هجایی | U-- | U-- | U-- | U-- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعولن |
خ) همه برگ بودن همی ساختی / به تدبیر رفتن نپرداختی (سعدی)
خط عروضی: هَمِ بَرگِ بودن هَمی ساختی / بِ تَدبیرِ رَفتن نَپَرداختی (مصراع نخست: هجای دوم تغییر کمیت مصوّت کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | هَـ مِ بَر | گِ بو دَن | هَـ می سا | خ تی |
پایه‌های آوایی | بِ تَد بی | رِ رَف تَن | نَ پَر دا | خ تی |
نشانه‌های هجایی | U-- | U-- | U-- | U- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
د) آمد سوی کعبه سینه پرجوش / چون کعبه نهاد حلقه در گوش (نظامی)
خط عروضی: آمَد سُیِ کَعبِ سینِ پُرجوش / چُن کَعبِ نَهاد حَلقِ دَر گوش (مصراع نخست: هجای سوم تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه)
پایه‌های آوایی | آ مَد سو | یِ کَع بِ سی | نِ پُر جوش |
پایه‌های آوایی | چُن کَع بِ | نَ ها د حَل | قِ دَر گوش |
نشانه‌های هجایی | --U | U-U - | U - - |
وزن | مفعول | مفاعلن | فعول |
ذ) سوی چاره گشتم ز بیچارگی / ندادم بدو سر به یکبارگی (فردوسی)
خط عروضی: سُیِ چارِ گَشتَم زِ بیچارِگی / نَدادَم بِدو سَر بِ یِک بارِگی (مصراع نخست: هجای نخست تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه؛ هجای دوم: کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | سو یِ چا | رِ گَش تَم | زِ بی چا | رِ گی |
پایه‌های آوایی | نَ دا دَم | بِ دو سَر | بِ یِک با | رِ گی |
نشانه‌های هجایی | U-- | U-- | U-- | U- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
ر) نکوهش مکن چرخ نیلوفری را / برون کن ز سر باد و خیره سری را (ناصرخسرو)
خط عروضی: نکوهش مَکُن چَرخِ نیلوفَری را / بُرون کُن زِ سَر بادُ خیرِ سَری را (مصراع دوم: هجای نهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه← بلند)
پایه‌های آوایی | نِ کو هِش | نَ کُن چَر | خِ نی لو | فَ ری را |
پایه‌های آوایی | بُ رون کُن | زِ سَر با | دُ خی رِ | سَ ری را |
نشانه‌های هجایی | U-- | U-- | U-- | U-- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعولن |
