خودارزیابی
۱- تفاوت اختیارات زبانی و اختیارات وزنی چیست؟ - اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود؛ امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد.
۲- کلمات «که» (U) کشت (-U) در کجای مصراع با کلمه «کش» (-) برابر است؟ این اختیار از کدام نوع است؟ - در هجای پایان مصراع. این اختیار وزنی است.
3- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات وزنی را تعیین کنید:
الف) دست در دامن مولا زد در / که علی بگذر و از ما مگذر (شهریار)
پایه‌های آوایی | دَسـ ت دَر دا | مَ نِ مُوْ لا | زَد دَر |
نشانه‌های هجایی | - - U- | - - U U | - (UU)- |
پایه‌های آوایی | کِ عَ لی بُگ | ذَ رُ اَز ما | مَگ ذَر |
نشانه‌های هجایی | -- UU | -- UU | - (UU)- |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
ب) تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار / که رحم اگر نکند مدّعی خدا بکند (حافظ)
خط عروضی:
پایه‌های آوایی | تُ با خُ دا | ی خُ دَن دا | زُ کا رُ دِل | خُش دار |
نشانه‌های هجایی | - U - U | - - U U | - U - U | -(UU) U- |
پایه‌های آوایی | کِ رَح مَ گر | نَ کُ نَد مُد | دَ عی خُ دا | بِ کُ نَد |
نشانه‌های هجایی | - U - U | - - U U | - U - U | - U U |
وزن | مفاعلن | فعلاتن | مفاعلن | فعلن |
پ) کیست که پیغام من به شهر شروان برد / یک سخن از من بدان مرد سخندان برد (جمال الدّین عبدالرزّاق)
پایه‌های آوایی | کیـ ست کِ پِی | غا مِ مَن | بِ شَه رِ شِر | وان بَ رَد |
نشانه‌های هجایی | - U U- | - U - | - U - U | - U - |
پایه‌های آوایی | یِک سُ خَ نَز | مَن بِ دان | مر د س خن | دان ب رد |
نشانه‌های هجایی | - U U- | - U - | - U U- | - U - U |
وزن | مفتعلن | فاعلن | مفتعلن | فاعلن |
اختیار وزنی: در مصراع نخست پایه آوایی سوم قلب انجام گرفته است.
ت) یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم / دولت صحبت آن مونس جان ما را بس (حافظ)
پایه‌های آوایی | یا ر با ما | ست چِ حا جَت | کِ زِ یا دَت | طَ لَ بیم |
نشانه‌های هجایی | - - U- | - - UU | - - UU | U-UU |
پایه‌های آوایی | دُوْ لَ تِ صُح | بَ تِ آن مو | نِ سِ جان ما | را بس |
نشانه‌های هجایی | - - U- | -- UU | -- UU | -(UU) - |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن فاعلاتن آورده است.
ث) خارکشْ پیری با دلق درشت / پشته خار همی برد به پشت (جامی)
پایه‌های آوایی | خا ر کِش پی | ری با دَل | قِ دُ رُشت |
نشانه‌های هجایی | - - U- | - (UU)- - | U-UU |
پایه‌های آوایی | پُش تِ یِ خا | ر هَ می بُر | د بِ پُشت |
نشانه‌های هجایی | - - U- | - - UU | U-UU |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن فاعلاتن آورده است.
ج) با که گویم به جهان، محرم کو؟ / چه خبر گویم با بی خبران؟ (مولوی)
پایه‌های آوایی | با کِ گو یَم | بِ جَ هان مَح | رَم کو |
نشانه‌های هجایی | - - UU | - - UU | -(UU) - |
پایه‌های آوایی | چِ خَ بَر گو | یَم با بی | خَ بَ ران |
نشانه‌های هجایی | - - UU | - - UU | -UU |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
چ) به وفای دل من ناله برآرید چندانک / چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید (خاقانی)
پایه‌های آوایی | بِ وَ فا یِ | دِ لِ مَن نا | لِ بَ را رَد | چَن دانک |
نشانه‌های هجایی | - - UU | - - UU | - - UU | -(UU) U- |
پایه‌های آوایی | چَن بَ رِ این | فَ لَ کِ شَع | وَ ذِ گَر بُگ | شا یید |
نشانه‌های هجایی | - - U- | - - UU | - - UU | -(UU) U- |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
4- وزن ابیات زیر را بیابید و اگر اختیارات شاعری در آنها وجود دارد، مشخص نمایید.
الف) دیگر دلم هوای سرودن نمی کند / تنها بهانه دل ما در گلو شکست (قیصر امین پور)
پایه‌های آوایی | دی گَر دِ | لَم هَ وا یِ | سُ رو دَن نِ | می کُ نَد |
نشانه‌های هجایی | - -U | - U- U | U - - U | -U- |
پایه‌های آوایی | تَن ها بَ | ها نِ یِ ما | دَر گِ لو | لو ش کست |
نشانه‌های هجایی | - -U | - U- U | U - - U | -U- |
وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
ب) من به زبان اشک خود می دهمت سلام و تو / بر سر آتش دلم همچو زبانه می روی (شفیعی کدکنی)
پایه‌های آوایی | مَن بِ زَ با | نِ اَش کِ خُد | می دَ هَ مَت | سَ لا مُ تُ |
نشانه‌های هجایی | - U U- | - U - U | - U U- | - U - U |
پایه‌های آوایی | بَر سَ رِ آ | تَ شِ دِ لَم | هَم چُ زَ با | نِ می رَ وی |
نشانه‌های هجایی | -UU- | U-U- | -UU- | U -U- |
وزن | مفتعلن | مفاعلن | مفتعلن | مفاعلن |
پ) دلم شکسته تر از شیشه‌های شهر شماست / شکسته باد کسی کاین چنینمان می خواست (سهیل محمودی)
پایه‌های آوایی | دِ لمَ شِ کَس | تِ تَ رَز شی | شِ ها یِ شَه | رِ شُ ماست |
نشانه‌های هجایی | U-U- | U U - - | U-U- | - - U |
پایه‌های آوایی | شِ کَس تِ با | د کَ سی کین | چُ نی نِ مان | می خاست |
نشانه‌های هجایی | U-U- | U U - - | U-U- | -(UU) - |
وزن | مفاعِلُن | فَعِلاتُن | مفاعِلُن | فعلن |
ت) من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان / که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان (رعدی آذرخشی)
پایه‌های آوایی | مَن نَ دا نَم | بِ نِ گا هِ | تُ چِ را زی | ست نَ هان |
نشانه‌های هجایی | - - UU | - - UU | - - UU | - - |
پایه‌های آوایی | کِ مَ نان را | ز تَ وان دی | دَ نُ گُف تَن | نَ تَ وان |
نشانه‌های هجایی | - - UU | - - UU | - - UU | - - |
وزن | فعلاتن | فعلاتن | فعلاتن | فعلن |
