۱- شکر و سپاس و منت و عزت خدای را / پروردگار خلق و خداوند کبریا
قلمرو زبانی: منت: سپاس / عزّت: عزیز بودن، گرامی و ارجمند بودن / را: دارندگی، برای / خلق: مردم / خداوند: صاحب / کبریا: بزرگی، سترگی و عظمت / قلمرو ادبی: واج آرایی «ﹹ»/ تناسب / قالب: غزل / وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (رشته انسانی)
بازگردانی: شکر، سپاس، منت و بزرگی از آن خدا، پروردگار مردم و خداوند بزرگی و عظمت است.
پیام: شکرگزاری
۲- دادار غیب دان و نگهدار آسمان / رزّاق بنده پرور و خلّاق رهنما
قلمرو زبانی: دادار: آفریدگار / غیب: نهان / رزّاق: روزی دهنده / بنده پرور: کسی که به بندگان خود لطف می کند / خلّاق: آفریننده / قلمرو ادبی: واج آرایی «ﹻ »
بازگردانی: آفریننده نهان دان، نگهدارنده آسمان، روزی دهنده به بندگان، لطف کننده به مردم، آفریننده و راهنما
پیام: ذکر صفات خدا
۳- اقرار می کند دو جهان بر یگانگیش / یکتا و پشت عالمیان بر درش دوتا
قلمرو زبانی: دو جهان: دنیا و آخرت / یکتا: بی همتا / عالمیان: مردم جهان / در: درگاه / دوتا: خمیده، دولا / قلمرو ادبی: دو جهان: مجاز از موجودات جهان / پشت بر درش دوتا: کنایه از تعظیم کردن / جناس: بر، در
بازگردانی: موجودات دو جهان بر یگانگیش اقرار می کنند و همۀ مردم جهان در برابرش تعظیم می کنند.
پیام: تعظیم در برابر خدا
۴- ارباب شوق در طلبت بیدل اند و هوش / اصحاب فهم در صفتت بی سرند و پا
قلمرو زبانی: ارباب: صاحبان / طلب: خواستن / بیدل: عاشق / اصحاب فهم: دارندگان فهم؛ دانشمندان صفت: توصیف / قلمرو ادبی: ارباب شوق: کنایه از عاشقان / بی دل و هوش: کنایه از سرگشته و شیدا / بی سر و پا: کنایه از ناتوان / دل، هوش، سر، پا: تناسب / اصحاب فهم؛ ارباب شوق: تضاد
بازگردانی: عاشقان در طلب تو سرگشته و شیدایند. مردم دانا و فهمیده در توصیف تو ناتوانند.
پیام: توصیف ناپذیری خدا
۵- دریای لطف اوست وگر نه سحاب کیست / تا بر زمین مشرق و مغرب کند سخا
قلمرو زبانی: سحاب: ابر/ سخا: بخشندگی / قلمرو ادبی: دریای لطف: اضافه تشبیهی / مغرب، مشرق: تضاد / دریا، سحاب، زمین: تناسب/ پرسش انکاری / زمین مشرق و مغرب: مجاز از همه جا / جناس‌واره: اوست، کیست
بازگردانی: ابر در برابر دریای لطف خداوند هیچ لطفی ندارد تا بر سراسر زمین بخشندگی کند و ببارد.
پیام: لطف بیکران خدا
۶- یاد تو روح پرور و وصف تو دلفریب / نام تو غم زُدای و کلام تو دلربا
قلمرو زبانی: روح پرور: پرورش دهنده روح / دلفریب: فریبنده و دلربا / زُدودن: پاک کردن (بن ماضی: زدود؛ بن مضارع: زدا)/ غم زدای: از بین برنده غم/ دلربا: جذّاب / قلمرو ادبی: واژه آرایی: تو
بازگردانی: ذکر تو روح را می پرورد و توصیف تو همگان را عاشق خود می کند. نام تو غم ما را از میان می برد و سخن تو دلکش و جذاب است.
پیام: ارزشمندی نام و صفات ایزدی
۷- در کمترین صنع تو مدهوش مانده ایم / ما خود کجا و وصف خداوند آن کجا
قلمرو زبانی: صنع: آفرینش (مصنوع)/ مدهوش: سرگشته و هاج و واج / قلمرو ادبی: ما خود ...: کنایه از اینکه از توصیف تو ناتوانیم / کجا: واژه آرایی.
بازگردانی: ما در شناخت کمترین آفرینش تو سرگشته شده ایم. ما چگونه می توانیم یزدان را توصیف کنیم.
پیام: توصیف ناپذیری خدا
۸- گر خلق تکیه بر عمل خویش کرده اند، / ما را بس است رحمت و فضل تو متّکا
قلمرو زبانی: خلق: مردم/ بس: بسنده / رحمت: مهربانی و بخشایش / را: برای / فضل: بخشش / متّکا: تکیه گاه / قلمرو ادبی: تکیه بر ... کردن: کنایه / هم‌ریشگی: تکیه، متّکا
بازگردانی: اگر مردم بر کردار خودشان اعتماد دارند، برای ما بس است که به مهر و بخشایش خداوند اعتماد کنیم.
پیام: اعتماد به رحمت خدا
۹- یا رب قبول کن به بزرگی و فضل خویش / کآن را که رد کنی، نبُوَد هیچ ملتجا
قلمرو زبانی: ربّ: پروردگار / کآن: که آن / که: حرف پیوند / نبُوَد: نمی باشد(بن ماضی: بود؛ بن مضارع: بو) / ملتجا: پناهگاه / قلمرو ادبی: قبول، رد: تضاد
بازگردانی: پروردگارا، به بزرگی و بخشش خودت ما را بپذیر؛ زیرا هر کس را تو نپذیری دیگر هیچ پناهگاهی نخواهد داشت.
پیام: بندگان پناهی جز خدا ندارند.
۱۰- ما بندگان حاجتمندیم و تو کریم / حاجت همیشه پیش کریمان بود روا
قلمرو زبانی: کریم: راد، بخشنده / بُوَد: می باشد(بن ماضی: بود؛ بن مضارع: بو / روا: برآورده / قلمرو ادبی: واژه آرایی: کریم / حاجتمند، حاجت: هم‌ریشگی
بازگردانی: ما نیازمند هستیم و تو بخشنده و راد هستی. همیشه حاجت در نزد جوانمردان و رادان برآورده خواهد شد.
پیام: روا شدن حاجت نزد خدا
۱۱- کردی تو آنچه شرط خداوندی تو بود / ما در خور تو هیچ نکردیم ربنّا
قلمرو زبانی: شرط: لازمه / درخور: شایسته، مناسب / ربّنا: ای پروردگار ما / قلمرو ادبی: کردی، نکردیم: هم‌ریشگی، تضاد / واژه آرایی: تو
بازگردانی: تو آنچه لازمه خداوندیت است، انجام داده ای؛ ولی ما ای پروردگار، کاری را که شایسته تو است انجام نداده ایم.
سعدی
