آموزه نهم: اغراق، ایهام و ایهام تناسب
◄اغراق
در لغت به معنی سخت کشیدن کمان است و در اصطلاح بدیع، زیاده روی در توصیف یا مدح یا ذم را گویند؛ چنان که از حد معمول بگذرد و برای شنونده شگفت انگیز و زیبا باشد. به عبارت دیگر بازنمود دگرگونه مفاهیم و موضوعات سخن است، به صورتی که معانی خرد را بزرگ گرداند و معانی بزرگ را خرد بنماید تا تأثیر سخن را بیشتر کند.
به ابیات زیر توجه نمایید:
به کردار افسانه از هر کسی / شنیدم همی داستانت بسی
به تنها یکی گور بریان کنی / هوا را به شمشیر گریان کنی
برهنه چو تیغ تو بیند عقاب، / نیارد به نخجیر کردن شتاب
نشان کمند تو دارد هژبر / ز بیم سنان تو خون بارد ابر (فردوسی)
زیاده روی در توصیف شجاعت و قدرت رستم از زبان تهمینه، موجب زیبایی آفرینی و موسیقی معنوی در این ابیات شده است؛ به گونه‌‌ای که این بزرگ نمایی، تصویری زیبا در ذهن شنونده یا خواننده ایجاد می کند و تصویرآفرینی حماسی را در این ابیات به اوج می رساند.
◙ اغراق مناسب ترین آرایه برای تصویرآفرینی در حماسه است؛ بنابراین در شاهنامه و آثار حماسی دیگر از آن بسیار استفاده شده است.
نمونه‌‌ای دیگر:
بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران / کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران (سعدی)
سعدی با بزرگ نمایی در توصیف روز وداع یار، اوج احساسات و عواطف سرشار درونی خود را نشان می دهد.
نمونه‌‌ای دیگر:
دلم گرفته از این روزها دلم تنگ است / میان ما و رسیدن هزار فرسنگ است (سلمان هراتی)
می شناسمت / چشم های تو میزبانِ آفتابِ صبحِ سبزِ باغهاست / می شناسمت. (شفیعی کدکنی)
چو رامین گه گهی بنواختی چنگ، / ز شادی بر سر آب آمدی سنگ (فخرالدین اسعد گرگانی)
◄ ایهام
در لغت به معنی در وهم و گمان افکندن است و در اصطلاح بدیع، آوردن واژه‌‌ای یا عبارتی در سخن با دو یا چند معنا که معمولاً بیت با تمام معانی پذیرفتنی و دارای ارزش است. دریافت همزمان چند معنا از یک واژه یا یک عبارت در کلام، تصویری زیبا در ذهن خواننده یا شنونده ایجاد می کند و سبب زیبایی کلام می گردد.
به بیت زیر توجه کنید:
بی مهر رُخت روز مرا نور نمانده است / وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده است (حافظ)
واژه «مهر» آرایه ایهام دارد و در دو معنی به کار رفته است؛ یکی در معنای «محبّت» و دوم در معنای «خورشید» و چنانچه مشاهده می شود، بیت با هر دو معنی قابل درک و دریافت است.
در ایهام ذهن با اندکی تأمل، هر دو معنی را کشف می کند و همین موضوع سبب زیبایی آفرینی و لذت خواننده می گردد.
نمونه دیگر:
خانه زندان است و تنهایی ضلال هر که چون سعدی گلستانیش نیست (سعدی)
گلستان ایهام دارد و دو معنا در ذهن پدید می آورد: یکی کتاب گلستان و دیگری باغ و گلزار.
توجه: زمانی می توانیم آرایه ایهام را دریابیم که با معانی مختلف واژه‌ها آشنا باشیم.
یا در مثال:
اگر سنت اوست نوآوری، / نگاهی هم از نو به سنت کنیم (قیصر امین پور)
عبارت «از نو» در دو معنای مجدّد و قالب شعر نو آمده است.
چند نمونه:
عهد کردی که کشی فرصت خود را / روزی فرصت ار یافتی، آن عهد فراموش مکن (فرصت شیرازی)
عهد: ۱- پیمان ۲- روزگار
چون جام شفق موج زند خون به دل من / با این همه دور از تو مرا چهره زردی است (مهرداد اوستا)
دور از تو: ۱- هجران و از تو دور بودن ۲- چهره زرد از تو دور باد
◄ایهام تناسب
آوردن واژه‌‌ای است با دو معنی که یک معنای آن مورد نظر و پذیرفتنی است و معنای دیگر که مورد نظر نیست با بعضی از اجزای کلام تناسب دارد.
به این نمونه توجه کنید:
روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد / زان زمان جزلطف و خوبی نیست در تفسیر ما (حافظ)
«آیت» در این بیت به معنی نشانه است معنی دیگر آن آیه است؛ که در این معنی با واژه «تفسیر» تناسب دارد. این آرایه شاعرانه را که در آن ذهن به تلاش و تکاپو می افتد، تا معنی درست واژه را با توجّه به مفهوم بیت دریابد ایهام تناسب نامند.
مثال دیگر:
گر هزار است بلبل این باغ / همه را نغمه و ترانه یکی است (صائب تبریزی)
صائب در این بیت را هزار در معنای عدد هزار آورده است و در معنای دیگر آن (بلبل) با بلبل، باغ، نغمه و ترانه تناسب دارد.
نمونه های دیگر:
یک روز که خسرو زنگ قرآن در شهناز شوری به پا کرده بود، مدیر مدرسه آواز خسرو را شنید. (عبدالحسین وجدانی)
شور: ۱- هیجان و وجد (در معنای دستگاه شور با شهناز و آواز تناسب دارد)
چنان سایه گسترد بر عالمی / که زالی نیندیشد از رستمی (سعدی)
زال: ۱- پیر (در معنای پدر رستم با رستم تناسب دارد)
پرستش به مستی است در کیش مهر / برون اند زین جرگه هشیارها (علامه طباطبایی)
کیش مهر: ۱- آیین عشق (در معنای آیین مهرپرستی با پرستش و مستی و جرگه تناسب دارد)
◄ خودارزیابی
۱- در هر یک از ابیات زیر آرایه ایهام و ایهام تناسب را مشخص کنید و معانی مختلف واژه‌‌ای که این آرایه را به وجود آورده است، بنویسید.
الف) بگفتا عشق شیرین بر تو چون است / بگفت از جان شیرینم فزون است (نظامی)
شیرین نخست: ایهام ۱- گونه‌‌ای مزه ۲- نام دلدار فرهاد / شیرین دوم: گونه‌‌ای مزه (در معنای نام دلدار فرهاد با شیرین نخست تناسب دارد )
ب) چون شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب / مهرم به جان رسید و به عیوق برشدم (سعدی)
اوفتاد: ایهام ۱- فروتن ۲- بی ارزش بر روی گل افتاده / مهر: عشق؛ ایهام تناسب (در معنای خورشید با آفتاب و عیوق تناسب دارد)
پ) عرضه کردم دو جهان بر دل کارافتاده / به جز از عشق تو باقی همه فانی دانست (حافظ)
کارافتاده: ایهام ۱- گرفتار عشق ۲- از کار افتاده / باقی: ایهام تضاد ۱- به جا مانده (در معنای جاودان با فانی تضاد دارد)
ت) نگران با من استاده سحر/ صبح می خواهد از من/ کز مبارک دم او آورم این قوم به جان باخته را / بلکه خبر (نیما یوشیج)
نگران: ایهام ۱- بیننده ۲- پریشان
۲- اغراق های به کار رفته در بیتها و عبارتهای زیر را بیابید و توضیح دهید.
الف) گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را / از نازکی آزار رساند بدنش را (طرب اصفهانی)
پیراهن از جنس برگ گل نیز بدن او را می آزارد.
ب) آن فرو مایه هزار من سنگ بر می دارد و طاقت یک حرف نمی آرد. (سعدی)
آن مرد هزار من سنگ را بلند می کرد.
۳- با توجه به بیت زیر به پرسش‌ها پاسخ دهید.
از خون و گل و شکوفه تابوت شهید / بر موج بلند دستها رنگین بود (نصرالله مردانی)
الف) اختیارات وزنی بیت را بیابید و نوع آن را مشخص کنید. (مستفعلُ فاعلاتُ مستفعلُ فع)
از خون و گل و شکوفه تابوت شهید / بر موج بلند دستها رنگین بود | |||
از خو نِ | گُ لُ شُ کو | فِ تا بو تِ | شَ هید |
بَر مُو جِ | بُ لن دِ دَس | ت ها رَن گین | بود |
مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعل |
اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایان مصراع‌ها / ابدال: در هجای یازدهم مصراع دوم.
ب) بیت را از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید. - شعر درباره جان باختگی و شهادت نیز درباره ارزش شهید در جامعه است.
